Niekiedy właściciel majątku zostawia testament, ale pomija w nim członków najbliższej rodziny, którzy dziedziczyliby po nim, gdyby nie było testamentu. Ci najbliżsi to dzieci, małżonek, czy rodzice zmarłego. Te osoby, w określonych warunkach, mają prawo do tzw. zachowku.
Czasami życzysz sobie, by twój dom, działka, cenne przedmioty lub pamiątki trafiły do konkretnej osoby np. jednego z dzieci lub wnuków. By tak się stało, musisz sporządzić testament lub zapis windykacyjny.
Testament to sporządzone przy świadkach, rozrządzenie własnym majątkiem na wypadek śmierci. Zapis windykacyjny jest zaś postanowieniem zawartym w testamencie, w którym stwierdzasz, że określona osoba otrzyma na własność konkretny przedmiot wchodzący w skład majątku z mocy prawa – a więc automatycznie – z chwilą twojej śmierci.
W testamencie możesz pominąć osoby ustawowo uprawnione do dziedziczenia. Jeśli zaś najbliższa rodzina w ten sposób została pokrzywdzona, to zgodnie z Kodeksem cywilnym jej członkowie mają prawo do zachowku, czyli rekompensaty pieniężnej. Pozbawienie prawa do zachowku, czyli wydziedziczenie kogoś, jest trudne i zawsze może zostać w sądzie podważone po twojej śmierci.
Uprawnieni do zachowku
Uprawnione do zachowku są osoby, które otrzymałyby spadek, gdyby nie było testamentu – zgodnie z art. 991 par. 1 Kodeksu cywilnego prawo do zachowku przysługuje małżonkowi i dzieciom zmarłego oraz – w określonych sytuacjach dalszym zstępnym (wnukom, prawnukom itd.) i wstępnym (rodzicom). Zachowek przysługuje także przysposobionym dzieciom i ich dalszym zstępnym oraz przysposabiającym (czyli rodzicom adopcyjnym), którzy wchodzą w miejsce twoich rodziców naturalnych, jeśli jesteś dzieckiem przysposobionym.
Warto pamiętać, że rodzice zmarłego dziedziczą tylko wtedy (a więc są uprawnieni do zachowku), gdy zmarły ich wydziedziczył, ale nie zostawił zstępnych mogących i chcących dziedziczyć.
Małżonek ma uprawnienie do zachowku, o ile nie było orzeczenia o separacji w chwili śmierci spadkodawcy.
Kto nie dostanie zachowku
Do zachowku nie mają prawa spadkobiercy, którzy:
- spadek odrzucili,
- zostali uznani przez sąd za niegodnych dziedziczenia,
- zrzekli się dziedziczenia w umowie o zrzeczenie się dziedziczenia, zawartej ze spadkodawcą w formie aktu notarialnego,
- małżonek, który został wyłączony od dziedziczenia ustawowego przez sąd,
- spadkobiercy, którzy zostali wydziedziczeni przez spadkodawcę w testamencie, też mogą być pozbawieni zachowku, o ile nie będą podważać testamentu w sądzie lub sąd nie przychyli się do ich wniosku o wypłatę zachowku.
Darowizna nie zawsze chroni przed zachowkiem
Sposobem na uniknięcie późniejszej wypłaty zachowku krewnym może wydawać się darowizna. Możesz przekazać jakiś wartościowy składnik swojego majątku w drodze darowizny. Jednak to nie zawsze się sprawdza. Zachowek należy się także przy dziedziczeniu ustawowym, czyli wówczas gdy spadkodawca nie pozostawił testamentu, ale gdy dokonał za życia darowizny (np. przepisał dom na jedno z dzieci), a nie posiadał żadnego innego majątku. W takim przypadku pominięte dzieci mogą pozwać obdarowanego brata lub siostrę do sądu o zachowek. Jeśli jednak w formie darowizny przekażesz drugiemu (czy pozostałym dzieciom) fragment majątku, który pokrywałby wysokość zachowku, nie będzie się domagał zapłaty w sądzie.
Jak uniknąć sporu o zachowek?
Aby uniknąć konieczności zapłaty zachowku, zamiast umowy darowizny trzeba zawrzeć umowę dożywocia. To, zgodnie z art. 908 Kodeksu cywilnego przeniesienie własności nieruchomości, w zamian za które nabywca zobowiązuje się zapewnić ci dożywotnie utrzymanie (umowa o dożywocie). Oznacza to, że powinien przyjąć cię jako domownika, dostarczać ci wyżywienia, ubrania, mieszkania, światła i opału, zapewnić ci odpowiednią pomoc i pielęgnowanie w chorobie oraz sprawić ci własnym kosztem pogrzeb odpowiadający zwyczajom miejscowym.
Jak uzyskać zachowek?
Jeśli spadkobiercy są w stanie polubownie dogadać się co do zachowku, to mogą zawrzeć ugodę przed notariuszem. Nie jest to obowiązkowe, ale skorzystanie z pomocy notariusza pozwala sformułować postanowienia ugody w sposób zapewniający zgodność z prawem, a także ułatwia zawarcie kompromisu.
Chroni to od rozprawy sądowej, w której strona pokrzywdzona w testamencie musi udowodnić, że zachowek się jej należy. Sąd może zasądzić całą żądaną kwotę, ale może też powództwo oddalić. Postępowanie może być długotrwałe i kosztowne. Jeśli zaś strony zawrą ugodę przed notariuszem, kwota zachowku może być zmniejszona, ale za to płatna w terminie tygodnia od zawarcia ugody.
Pozew o zachowek
Jeśli zawarcie ugody z jakiegoś powodu nie jest możliwe, należy złożyć pozew o zachowek. Gdy kwota zachowku nie przekracza 100 tys. zł – do sądu rejonowego, a jeśli jest wyższa – do sądu okręgowego.
Nie można domagać się wydania konkretnych rzeczy. Zachowek może mieć jedynie postać pieniężną. Z reguły w pozwie o zachowek żąda się także zapłaty odsetek od dnia wytoczenia powództwa do dnia zapłaty.
Termin przedawnienia w takich sprawach wynosi pięć lat i jest liczony od ogłoszenia testamentu, a gdy spadkodawca nie pozostawił testamentu, od otwarcia spadku, czyli od chwili śmierci spadkodawcy. Pozew o zachowek można wnosić nawet w przypadku, kiedy nie zostało jeszcze zakończone postępowanie w sprawie stwierdzenia nabycia spadku.
Wraz z pozwem trzeba wnieść opłatę sądową, która wynosi 5 proc. wartości roszczenia, nie mniej niż 30 zł i nie więcej niż 100 tys. zł. Jeśli więc ktoś domaga się 20 tys. zł zachowku, to opłata wyniesie 1000 zł. Do tego trzeba doliczyć koszty pełnomocnika.
Ile wynosi zachowek?
Zachowek wynosi połowę wartości udziału spadkowego, który by przypadał każdemu uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym. Jeżeli jednak uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy albo jest małoletni, zachowek wynosi dwie trzecie wartości tego udziału. Obliczenie zachowku jest skomplikowaną procedurą. Do spadku trzeba doliczyć darowizny dokonane przez spadkodawcę za jego życia, a także takie darowizny odlicza się od wartości zachowku.
4 kroki do obliczenia zachowku
1. Wysokość udziału w spadku
Obliczamy wysokość udziału, który przysługiwałby (lub przysługuje) w spadku, gdyby miało miejsce dziedziczenie ustawowe. UWAGA! Przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni.
2. Ułamek spadku
Obliczamy wysokość zachowku należnego dla danej kategorii osób (1/2 albo 2/3),
3. Podstawa zachowku (substrat)
Wyliczamy konkretną kwotę, która ma stanowić podstawę do obliczenia zachowku. W tym celu trzeba określić tzw. czystą wartość spadku oraz doliczyć do niej wartość darowizn (np. mieszkanie, działka, samochód), oraz zapisów windykacyjnych dokonanych przez spadkodawcę,
4. Zachowek do zapłaty
Ustalamy ostateczną kwotę zachowku do zapłaty.
Zachowek rozłożony na raty
Do niedawna zachowek trzeba było wypłacić w krótkim czasie i od razu całą sumę. Niedawno jednak wprowadzono zmianę w Kodeksie cywilnym, która daje nowe możliwości spadkobiercy zobowiązanemu do wypłaty zachowku. Może on zażądać odroczenia terminu płatności, rozłożenia zachowku na raty na okres pięciu lat, wyjątkowych sytuacjach na 10 lat, a nawet do obniżenia zachowku, jeśli ma złą sytuację osobistą i majątkową.